«تاریخچه ی مسجد حجه الاسلام»
این مسجد که معروف به مسجد حجه الاسلام است در جنوب مدرسه ی طالبیه و در مغرب مسجدی که به مسجد جامع اشتهار دارد قرار گرفته و یکی از باشکوه ترین، وسیعترین و زیباترین مساجد شهر تبریز بلکه آذربایجان به شمار می رود، و اگر بخواهیم تمام این اوصاف را در یک جا ببینیم مسجد حجه الاسلام نمونه ی بارزی است و در درجه ی اول قرار دارد، این مسجد از طرف مغرب به کوچه ی باریکی که به راسته کوچه منتهی می شود و از جانب جنوب به چند خانه ی مسکونی محدود است، سطح این مسجد در حدود یک متر از سطح زمین حیاط ارتفاع دارد طول آن در حدود پنجاه و هفت متر و از شمال به جنوب کشیده شده است و عرضش تقریباً بیست و پنج متر و سی سانتی متر می باشد مسجد حجه الاسلام روی چهل ستون که همه از سنگ کبود است برپاست و بر سر این ستون ها احادیث صحیح و معتبری از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه ی اطهار علیهم السلام به زبان عربی و با خطی زیبا در فضائل و مناقب اهل بیت علیهم السلام نگاشته شده است فاصله ی این ستون ها از یکدیگر در حدود چهار متر و نیم است ، در محراب مسجد قطعاتی از سنگ رخام منقش نصب گردیده است که حجاری این سنگ ها بسیار قدیمی و به ظن ّ قوی از بقایای یک بنای عظیم باستانی بوده است که در اثر حوادث روزگار ویران شده و هنگام بنای این مسجد که گویا بر روی قسمتی از خرابه های بنای اولی نهاده شده از آن سنگ ها استفاده و در محراب مسجد به کار برده اند.
در جانب غربی این معبد مسجد نسبتاً کوچکی است که سطح آن در حدود یک متر از سطح این مسجد پست تر و بر روی ده ستون سنگی بنا گردیده است و مردم در فصل زمستان و موسم سرما در آن جا تجمع می نمایند و از توابع مسجد حجه الاسلام است این مسجد کوچک علاوه بر درب ورودی که از دهلیز مشترک مسجد باز می شود به وسیله ی درب کوچکی که در دیوار غربی مسجد حجه الاسلام قرار دارد به آن مسجد مربوط است.
مسجد حجه الاسلام دارای پنج پنجره ی آهنین بزرگ و دو درب ورودی است که همه به صحن حیاط بزرگی که در قسمت شمالی همین مسجد قرار گرفته است باز می شوند، یکی از این درب ها طرف شرقی مسجد، و رو به شمال و دیوار به دیوار مسجد جامع مذکور قرار گرفته است، این مدخل به وسیله ی چهار پله ی سنگی به درب بزرگ چوبینی منتهی می شود که این درب به کفش کن مسجد که دارای هفت متر طول و شش متر عرض است باز می شود و از این کفش کن وارد خود مسجد می شوند، درب دوم در قسمت غربی، مسجد واقع است، و به دهلیز مشترک مابین مسجد حجه الاسلام و مسجد زمستانی بازمی شود .پنجره های آهنین به ترتیب با نام های یکی از پنج تن آل عبا علیهم السلام مزین گردیده است 1
در قسمت جنوب غربی این مسجد صحن مثلث شکلی است که قاعده اش ملاصق دیوار جنوبی مسجد زمستانی و برف انداز مسجد می باشد. در اطراف این معبد بزرگ طاق نماهائی قرار دارد که تقریباً نیم متر از سطح مسجد ارتفاع دارند، ده طاق نما در قسمت شرقی و ده طاق نما در قسمت غربی و پنج طاق نما در طرف شمالی و چهار طاق نما در ناحیه ی جنوبی قرارگرفته است طول این طاق نماها در حدود چهار متر و نیم ولی عرضشان مختلف است. دیوارها و طاق نماها ی این معبد عظیم با آجر وگچ بنا گردیده و دارای پایه هائی بسیار قوی و متین است و این اتقان و استحکام شهادت صریح به تأثیر نفس یک مرد مقتدر روحانی و صاحب نفوذ معنوی در تأسیس این اساس مذهبی دارد، این مسجد از هرگونه زینت و پیرایه منزهّ «و مسجد به معنی واقعی» است و در عین حال یک شکوه و عظمت معنوی در محیط آن حکم فرما و از لحاظ وسعت و زیبائی و مزایای بهداشتی یکی از مساجد ممتاز و بی نظیر آذربایجان بلکه ایران می باشد.
سابقه ی تاریخی مسجد حجه الاسلام :
از سابقه ی تاریخی این مسجد و این که در چه عصر و کدام عهد در این محل بنیانی به نام مسجد بنیاد گردیده است تاریخ صحیح در دست نیست ولی آن چه که مسلم است قبل از آخوند ملامحمد حجه الاسلام در این محل مسجدی وجود داشته که به مرور زمان مخروبه و متلاشی شده بوده است و بعد از این که مرحوم حجه الاسلام از نجف اشرف و عتبات عالیات مراجعت و در تبریز مستقر شدند و مقام فضل و دانش و احاطه اش برعلوم و فنون مختلف اسلامی برهمه مسلم گردید و زهد و تقوایشان قلوب مردم واقع بین را به خود جلب نمود؛ مردمی انبوه از هر طرف جهت استفاده و استفاضه از بحار علوم و انفاس قدسیه اش به سوی آن شمع هدایت روی آوردند، و مانند پروانه به دور او به گردش آمدند و چون هیچ مسجدی گنجایش و ظرفیت آن جمع عظیم را نداشت درکمتر مدتی «به روایتی در ظرف شش ماه» این مسجد با عظمت و ممتاز را برای اقامه ی نماز جماعت و موعظه ی ایشان بنا نمودند. عظمت و بزرگی این معبد که به قول نادر میرزا قاجار «با زر مخلصان حجه الاسلام از بنیان بنا گردیده است» کاشف از کثرت ارادتمندان و تابعین این عالم ربانی و حاکی از نفوذ معنوی او در قلوب مردم می باشد. این مسجد به ظن قوی در بین سال های 40-1235 هجری قمری بنا گردیده است.
مرحوم آخوند ملا محمد حجه الاسلام در سال 1269 قمری دار فانی را وداع گفت و به سرای باقی شتافت؛ پس از وی سه فرزند فرزانه اش به نام «میرزا محمد حسین و میرزا محمد تقی و میرزا اسماعیل» که هر سه مجتهد مسلم و صاحب مقامات معنوی وکمالات ظاهری و در واقع نمونه ای کامل و بارز از فضائل و اوصاف وکمالات پدر بزرگوارشان بودند و در همین مسجد به ترتیب به اقامه ی نماز جماعت و ارشاد مردم و نشر فضائل و مناقب اهل بیت عصمت علیهم السلام اشتغال داشتند.
پس ازخاندان بزرگ حجه الاسلام ها بنا به تقاضای اهالی مدتی حکیم فرزانه و عالم یگانه مرحوم میرزا محمد جواد عمید فرزند مرحوم میرزا احمد آقا عمید الاسلام که از علمای بزرگ و دانشمندان به نام آذربایجان بودند دراین مسجد امر امامت جماعت و وعظ و تبلیغ را عهده دار بودند.
در اواخر عهد این مرحوم بنا به فترتی که در تعظیم شعائر الهی ایجاد شده بود این مسجد تقریباً متروک و رو به ویرانی و انحطاط می رفت و وضع طوری شده بود که آثار اندراس و خرابی از تمام زوایای مسجد مشهود بود و بینندگان را متأثر و ملول می نمود؛ تا این که در سال 1324هجری شمسی بنا به دعوت های پی در پی و اصرار زیاد اهالی محترم تبریز و معتمدین مسجد، حضرت آیه الله آقای حاج میرزا حسن آقا احقاقی روحی فداه که در آن تاریخ ساکن مشهد مقدس و مجاور مرقد مطهر حضرت ثامن الاولیا علیه آلاف التحیه و الثنا بودند به تبریز تشریف آوردند و تولیت و امامت آن مسجد به ایشان تفویض گردید و در اثر توجهات ایشان ویرانی ها رو به آبادی نهاد و در تمام ایام سال نماز جماعت و وعظ و تبلیغ و تدریس محصلین علوم دینیه در این مسجد برقرار گردید اکنون که مدت چهار سال است ایشان در تهران سکونت دارند افتخار خدمت و اقامه ی نماز جماعت و وعظ و تبلیغ در این مکان مقدس به تقاضای اهالی محترم و امر مبارکشان به این حقیر نویسنده ی این سطور محول گردیده است، و من الله التوفیق و علیه التکلان هو مولانا فنعم المولی و نعم النصیر.
منبع : مقدمه ی دیوان نیر